Piše: Mašo – Miško Čekić
Na prostoru između izvorišta Plavda i prvih lepetanskih kuća smjestila se nevelika ravan. Uvukla se u padine Vrmca, kao dijete u skute matere. Putnik namjernik bi rekao da bježi od mora koje ga zapljuskuje, od orjenskih bura koje stalno prijete, od južine koja zna da spusti oblake do vrhova stabala. Samo zracima sunca ne bježi. Istina, oni zakasne jutrom, ali se ušuškaju i zagrle svaku lat trave, do pred sami kraj dana.
I sve se to nama samo čini.
Sa morem je u ljubavi jer što ono odnese, vode vrmačke brzo nadomjeste, a bure – istina, prijete mada je, gotovo uvijek, zaobiđu ili tek repom dotaknu.
Čitav kraj, neznano kada, postade vlasništvo peraške i kotorske gospode za čiji račun težaci zasade vinograde, maslinjake i druge voćnjake.
U mirnoj bokeljskoj vali smjenjivali su se vijekovi, vojske i gospodari, ali se malo što mijenjalo sve dok u Boku Kotorsku nijesu stigle austrougarske trupe i nova vlast. Iz dana u dan Boka Kotorska je postajala velika tvrđava i kasarna za hiljade vojnika. Masline i grožđe nisu imali poseban značaj za sve brojniju vojsku, pa je za oko vojnih vlasti zapala i naša mirna lepetanska vala. Imala je sve preduslove da postane dio velike vojne baze.
I bi tako! Grade se zgrade za smještaj opreme i vojske, pristanište, oficirski klub, a na kraju i veliki hangar za smještaj balonske jedinice koja je bila dio vazduhoplovnih snaga Austro-ugraske vojske. Prva balonska jedinica u toj vojsci formirana je još 1866.godine. Početkom XX vijeka balonstvo je bilo jedina grana ratnog vazduhoplovstva, ali je sve dinamičnija avio industrija brzo našla veliki oslanac u vojskama evropskih sila.
Godine 1912. Komanda austrougarske vojske u Puli osniva vazduhoplovnu stanicu – službu za potrebe vazdušnih brodova i eksperimentalnu mornaričko-vazduhoplovnu jedinica pod zapovjedništvom Viktora Klobučara,koji je tako postao prvi zapovjednik austro-ugraskog mornaričkog vazduhoplovstva. Broj balona i aviona stalno se povećava, a od 1912. uvode se i hidroavioni. Uskoro se, pod Klobučarovim zapovjedništvom, osnivaju nove mornaričke baze i
aerodromi na jadranskoj obali. Među pet velikih mornaričko-vazduhoplovnih baza je i Boka Kotorska. Grade se aerodrom u Sutorini i hidroplanska baza u Kumboru.
Prvi preleti italijanskih aviona u I svjetskom ratu, a potom i bombardovanje Boke Kotorske, angažuju i balonsku jedinicu stacioniranu u Lepetanama. U cilju pomoći u odbrani Arsenala, flote, hidroplanske baze, Aerodroma, brojnih fortifikacija, kasarni i naseljenih mjesta koriste se baloni koji su mogli doseći visinu i do 3.000 metara. Posebno su korišćeni u izviđačke svrhe. Izviđački baloni bili su vezani čeličnim konopima kako ih vazdušne struje ne bio odnijele. Visoko uzdignuti, bili su pogodni za osmatranje i uočavanje neprijatelja, a značajnu ulogu imali su u korekcijama topovske vatre. Njihova sporost, a uz to su bili laka neprijateljska meta, doprinijela je da ubrzo nakon I svjetskog rata postanu prošlost, bar kada je vojska u pitanju.
Dio balonskih jedinica od 1916. godine u austrougraskoj vojsci bili su i golubovi pismonoše čija je zadaća bila da prenose vijesti do komandnih stanica ili su puštani u slučaju bilo kakvih nezgoda sa balonom. Mada o tome nisam našao arhivsku potvrdu, vjerovatno je tokom rata u Lepetanama bila i stanica golubova pismonoša.
Osnivanje balonske jedinice u Lepetanama ima i posebnu simboliku u istoriji vazduhoplovstva. Balonstvo se vratilo doma! Mi možda jesmo zaboravili, ali istorija pamti: prvi čovjek koji je na balkanskim prostorima poletio balonom je Bokelj Karlo Mazarović. On je prvi let balonom izveo nad Zagrebom 15.decembra 1789.godine, samo šest godina nakon što se poletjela braća Montgolfier, Francuzi, kojima pripada slava pronalazača balona.
I Viktor Klobučar, pod čijim se zapovjedništvom desila mornaričko-vazduhoplovna baza Boka, vratio se u Boku Kotorsku, gdje je do penzionisanja 1931. bio zapovjednik Pomorskog arsenala.
U svakom slučaju, Lepetane odnosno Tivat bili su vazduhoplovni centar mnogo prije nego li je u Tivatskom polju sletio prvi avion. Uostalom, tivatski Arsenal bio je domaćin prvim hidroplanskim avionima koji su stigli u Boku Kotorsku, a kasnije će biti stacionirani u Kumboru. Možda čak i prvim vanzemaljcima, ako se prisjetimo stare priče o Bobovcu!?
Fotografije sa sajta arhive bečkog Univerziteta.
